Zatrzymanie polskiego przedsiębiorcy na terenie Argentyny, do jakiego doszło w ostatnim czasie, skłania do analizy, czy podejrzanemu lub oskarżonemu wobec którego orzeczono środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania i który jest poszukiwany listem gończym, może zostać wydany list żelazny?
Odpowiedzieć należy twierdząco, bowiem zastosowanie tymczasowego aresztowania – samo w sobie – nie stoi na przeszkodzie uwzględnieniu wniosku o wydanie listu żelaznego, jeżeli oczywiście spełnione są przesłanki merytoryczne skorzystania z tej instytucji i przy założeniu, że izolacyjny środek zapobiegawczy nie jest faktycznie wykonywany.
Sam list żelazny jest dokumentem mającym na celu zagwarantowanie podejrzanemu lub oskarżonemu, przebywającemu za granicą, odpowiadania z tzw. wolnej stopy, aby mógł dobrowolnie stawić się do sądu lub prokuratora. Na marginesie podkreślenia wymaga fakt, że przy ocenianiu zasadności wydania listu żelaznego nie jest istotna przyczyna nieobecności w kraju, a zatem powodem takiego stanu rzeczy może być nawet celowa ucieczka z uwagi na toczące się postępowanie karne. List żelazny może być wydany zarówno w stadium postępowania przygotowawczego, jak i sądowego, jednak nie jest to już możliwe na etapie postępowania wykonawczego, kiedy orzeczono do wykonania prawomocnym wyrokiem karę pozbawienia wolności.
W doktrynie i orzecznictwie podkreśla się, że wydanie listu żelaznego powinno nastąpić przede wszystkim wówczas, gdy miejsce pobytu podejrzanego lub oskarżonego za granicą nie jest znane, bądź jest znane, lecz wydanie takiej osoby przez państwo obce jest albo niemożliwe albo też powodowałoby znaczne trudności. Nie bez znaczenie jest również aspekt ekonomiczny, bowiem wydanie listu żelaznego minimalizuje koszty ponoszone przez organy procesowe, a zatem Skarb Państwa, w związku z poszukiwaniami ukrywającego się podejrzanego, a także te wynikające z jego pobytu w areszcie.
Wracając do wskazanej na początku odpowiedzi, podnieść należy, iż nie jest ona aż tak oczywista, bowiem sądy wielokrotnie orzekały, iż wcześniejsze zastosowanie tymczasowego aresztowania uniemożliwia wydanie listu żelaznego, z powodu, zdaniem sądów, wykluczania się obu środków. Począwszy od 2018 roku w judykaturze sądów apelacyjnych pojawiła się linia orzecznicza, zgodnie z którą istniejący stan prawny nie wyklucza możliwości wykorzystania instytucji listu żelaznego, w sytuacji wcześniejszego wydania postanowienia w przedmiocie zastosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego, o ile oczywiście środek ten nie jest wykonywany w chwili procedowania w przedmiocie wydania listu żelaznego (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 14 lutego 2018 r. w sprawie o sygn. akt II AKz 118/18, postanowienie Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 30 maja 2018 r. w sprawie o sygn. akt II AKz 321/18). Jak wskazują sądy apelacyjne u podstaw prezentowanego wyżej poglądu leży nie tylko fakt, że obowiązujące przepisy nie przewidują zakazu stosowania listu żelaznego po wydaniu postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania, ale również względy funkcjonalne. Zgodzić należy się ze stanowiskiem, iż ograniczenie dopuszczalności wydania listu żelaznego jedynie do tych sytuacji, w których wobec podejrzanego (oskarżonego) nie zastosowano izolacyjnego środka zapobiegawczego, ogranicza możliwość procesowego wykorzystania listu żelaznego do przypadków marginalnych. Nie bez znaczenia jest również, iż właściwym do wydania decyzji w przedmiocie listu żelaznego jest sąd okręgowy, niezależnie od etapu postępowania karnego. Jest to bowiem sąd wyższej instancji względem sądu wydającego na wniosek prokuratora postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania.
Istotną kwestią jest także fakt, iż sąd rozpoznający wniosek o wydanie listu żelaznego nie jest związany stanowiskiem sądu, który wydawał orzeczenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania, ani też stanowiskiem innego organu procesowego (sądu czy też prokuratora) w przedmiocie braku podstaw do uchylenia tymczasowego aresztowania. Stanowisko przeciwne prowadziłoby w istocie do naruszenia zasady samodzielności jurysdykcyjnej sądu, a zatem jednej z podstawowych zasad procesu karnego i dodatkowo ograniczało możliwość skorzystania z listu żelaznego.
Przechodząc do skutków wydania listu żelaznego, podnieść przede wszystkim należy, iż decyzja taka dezaktualizuje orzeczenie o tymczasowym aresztowaniu i stanowi przyczynę, z powodu której środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania powinien być uchylony bądź zmieniony w oparciu o treść art. 253 k.p.k. Postanowienie o wydaniu listu żelaznego stwarza nową sytuację procesową w sprawie i daje podstawę do odwołania poszukiwań listem gończym oraz Europejskiego Nakazu Aresztowania (ENA). Sądy słusznie wskazują, iż decyzje w przedmiocie poszukiwań listem gończym oraz ENA nie są decyzjami ostatecznymi i nie mają charakteru nieodwołalnych, skoro przepisy Kodeksu postępowania karnego, mimo ich prawomocności, zezwalają uprawnionym organom (prokuratorowi lub sądowi) na ich zmianę w zależności od zmieniającej się sytuacji faktycznej w sprawie. Taką podstawę bez wątpienia stwarza też wydanie listu żelaznego, który czyni niecelowym funkcjonowania w obrocie prawnym konkurencyjnych wobec tej instytucji decyzji o tymczasowym aresztowaniu, poszukiwaniu listem gończym, czy ENA. Wobec tego wydając list żelazny sąd jednocześnie zobowiązuje odpowiednio sąd lub prokuratora do wydania decyzji o uchyleniu tymczasowego aresztowania w trybie art. 253 § 1 i 2 k.p.k. oraz odwołaniu poszukiwań podejrzanego lub oskarżonego listem gończym, jak również do odwołania ENA.
Podsumowując, stwierdzić należy, iż wydanie listu żelaznego jest możliwe wobec podejrzanego czy oskarżonego wobec którego zastosowano środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania i który jest poszukiwany listem gończym, czy ENA.
Maciej Bielecki, Adwokat, Wspólnik w Kancelarii Ungier Gliniewicz i Wspólnicy
Niniejszy artykuł nie stanowi porady prawnej. W przypadku wątpliwości co do swoich uprawnień lub co do dalszego postępowania pamiętaj, że warto skonsultować się z zawodowym prawnikiem.