Kara grzywny jest karą wolnościową przez co zdawałoby się, że najmniej dolegliwą z katalogu kar wymienionych w Kodeksie karnym. Grzywnę wymierza się w stawkach dziennych, określając liczbę stawek oraz wysokość jednej stawki, przy czym, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, najniższa liczba stawek wynosi 10 – zaś najwyższa 540. Ustalając stawkę dzienną, sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste, rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe. Sąd musi uwzględnić ustawowe warunki ustalenia stawki dziennej, która nie może być niższa od 10 złotych, ani też przekraczać 2000 złotych. Oznacza to, że kara grzywny ze względu na jej wysokość może być karą dotkliwą dla skazanego.
Zdarza się zatem, że skazany kary grzywny nie wykona, na co może się złożyć kilka powodów – trudna sytuacja finansowa czy utrata pracy w związku ze skazaniem. Najdalej idącą konsekwencją niewykonania kary grzywny może być zamiana tej kary na karę pozbawienia wolności.
Egzekucja grzywny
Po uprawomocnieniu się wyroku skazującego na karę grzywny, sąd wezwie skazanego do jej uiszczenia w terminie 30 dni. W razie bezskutecznego upływy tego terminu grzywnę ściąga się w drodze egzekucji. Jeżeli jednak egzekucja nie przyniesie skutku, okazała się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, że okaże się bezskuteczna sąd zarządza wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności.
Przesłanki zarządzenia zastępczej kary pozbawienia wolności
Zgodnie z treścią art. 46 Kodeksu karnego wykonawczego sąd zarządza zastępczą karę pozbawienia wolności, gdy orzeczona grzywna nie została zapłacona, a jej egzekucja okazała się bezskuteczna lub gdy z okoliczności sprawy wynika, że byłaby ona bezskuteczna, a jednocześnie:
- skazany nie wyraził zgody na wykonywanie pracy społecznie użytecznej albo uchyla się od jej wykonania,
- zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną jest niemożliwa lub niecelowa.
Zawarte w tym przepisie sformułowanie „sąd zarządza” oznacza, że przy spełnieniu opisanych wyżej przesłanek decyzja sądu jest obligatoryjna.
Wymiar kary zastępczej pozbawienia wolności
Zarządzając wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, przyjmuje się, że jeden dzień pozbawienia wolności jest równoważny dwóm stawkom dziennym grzywny. Istotne jest również, że kara zastępcza nie może przekroczyć 12 miesięcy pozbawienia wolności oraz górnej granicy kary pozbawienia wolności za dane przestępstwo. W przypadku, gdy za dane przestępstwo ustawodawca w ogóle nie przewidział kary pozbawienia wolności, górna granica zastępczej kary pozbawienia wolności nie może przekroczyć 6 miesięcy. Powyższe regulacje stosuje się również do grzywny określonej kwotowo, przyjmując, że jeden dzień pozbawienia wolności jest równoważny grzywnie w kwocie od 20 do 4000 złotych.
Częściowe wykonanie kary grzywny
Jeżeli skazany uiści karę grzywny jedynie częściowo lub w części zostanie ona ściągnięta w drodze egzekucji (bądź wykonana w formie pracy społecznie użytecznej), pozostała do wykonania kary grzywny zostaje przeliczona na zastępczą karę pozbawienia wolności z uwzględnienie zasad opisanych powyżej.
Posiedzenie w przedmiocie wykonania kary zastępczej
W posiedzeniu w przedmiocie zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności ma prawo wziąć udział prokurator, skazany oraz jego obrońca. Skazany na posiedzeniu, jeżeli weźmie w nim udział, ma możliwość złożenia oświadczenia o zgodzie na zamianę kary grzywny na prace społecznie użyteczną.
Zażalenie na postanowienie w przedmiocie zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności
Na postanowienie dotyczące kary zastępczej pozbawienia wolności w miejsce nieuiszczonej kary grzywy skazanemu przysługuje zażalenie. W przypadku niewniesienia zażalenia lub utrzymania w mocy zaskarżonego postanowienia, staje się ono prawomocne, a skazany otrzyma wezwanie do odbycia kary w zakładzie karnym.
Czy można uniknąć zastępczej kary pozbawienia wolności?
- Uiszczenie grzywny
Skazany może się zwolnić od wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności poprzez zapłatę całości grzywny bądź jej brakującej części. Grzywna może zostać uiszczona w każdym czasie, zatem również po osadzeniu skazanego w zakładzie karnym. Każda wpłata z tytułu grzywny w czasie odbywania kary zastępczej doprowadzi do jej skrócenia według zasad ogólnych (ponownego przeliczenia) tj. sposób odpowiadający stosunkowi kwoty zapłaconej do wysokości grzywny. Zmniejszenie następuje w drodze zarządzenia wydanego przez prezesa sądu lub upoważnionego sędziego.
- Rozłożenie grzywny na raty
Skazany może również wystąpić o rozłożenie orzeczonej kary grzywny na raty, uzasadniając prośbę warunkami finansowymi. Jeżeli natychmiastowe wykonanie grzywny pociągnęłoby dla skazanego lub jego rodziny zbyt ciężkie skutki sąd może rozłożyć grzywnę na raty na czas nieprzekraczający 1 roku, licząc od dnia wydania pierwszego postanowienia w tym zakresie. W przypadkach szczególnie uzasadnionych, jeżeli wysokość grzywny jest znaczna, sąd może rozłożyć grzywnę na raty na okres do 3 lat. Na postanowienie w przedmiocie odmowy rozłożenia grzywny na raty przysługuje skazanemu zażalenie. Jeżeli jednak sąd stwierdzi zmianę okoliczności będących podstawą rozłożenia grzywny na raty lub jeżeli skazany uchybi terminowi płatności orzeczonych rat sąd może odwołać (lub odwołuje) rozłożenie grzywny na raty. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.
- Umorzenie grzywny
Jeżeli skazany, z przyczyn od niego niezależnych, nie uiścił grzywny, a wykonanie tej kary w innej drodze okazało się niemożliwe lub niecelowe, sąd może, w szczególnie uzasadnionych wypadkach, grzywnę umorzyć w części, zaś wyjątkowo – również w całości. Na postanowienie w przedmiocie umorzenia grzywny przysługuje skazanemu zażalenie.
- Wstrzymanie wykonania kary zastępczej
Sąd może w każdym czasie wstrzymać wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności zarządzonej w wypadku, jeżeli skazany oświadczy na piśmie, że podejmie pracę społecznie użyteczną i podda się rygorom z nią związanym. Wstrzymanie następuje do czasu wykonania pracy społecznie użytecznej lub złożenia kwoty pieniężnej przypadającej jeszcze do uiszczenia tytułem grzywny. Jeżeli skazany mimo wstrzymania wykonania kary zastępczej, uchyla się od wykonania pracy społecznie użytecznej, sąd zarządza wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności.
Uiszczenie grzywny po wydaniu postanowienia w przedmiocie zarządzenia wykonania kary zastępczej pozbawienia wolności
Jeżeli skazany uiścił karę grzywny po wydaniu postanowienia w przedmiocie zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności powinien bezzwłocznie poinformować o tym fakcie sąd oraz wnieść o uchylenie wydanego postanowienia. Taką informację należy przesłać do sądu również po rozpoczęciu odbywania kary zastępczej.