Prowadzenie działalności gospodarczej wiąże się z wieloma skutkami. Jednym z nich może być utrata płynności finansowej przedsiębiorcy na skutek podejmowania błędnych decyzji gospodarczych prowadzących do utraty środków finansowych lub majątkowych. W konsekwencji braku tych środków dochodzi do zaprzestania regulowania przez przedsiębiorcę wymagalnych zobowiązań wobec swoich kontrahentów i powstania stanu niewypłacalności przedsiębiorcy.
Zazwyczaj pierwszym krokiem do przymuszenia niepłacącego kontrahenta do wykonania swojego zobowiązania jest wszczęcie przeciwko niemu postępowania cywilnego (po nieskutecznym wezwaniu do uregulowania zobowiązania), a następnie postępowania egzekucyjnego. Zdarza się jednak, że podjęte czynności nie powodują zaspokojenia wierzyciela, a postępowanie zostaje umorzone jako bezskuteczne. W toku podejmowanych przez komornika czynności może dojść jednak do ustalenia, że dłużnik, w czasie trwania postępowania sądowego lub egzekucyjnego, a nawet już w czasie zaciągania zobowiązania, dokonał rozporządzenia swoim majątkiem na rzecz osoby trzeciej – w tym małżonka, dzieci czy choćby rodziców.
W wypadkach wskazanych powyżej wierzycielowi przysługuje prawo do wszczęcia postępowania cywilnego przeciwko osobie trzeciej o uznanie dokonanej czynności za bezskuteczną, a w przypadku spełnienia się ustawowych przesłanek, także złożenia zawiadomienia o możliwości popełnienia przez dłużnika przestępstwa opisanego w art. 300 k.k. – tj. przestępstwa udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela.
Zgodnie z treścią art. 300 § 1 k.k. kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Jak wynika z przytoczonego przepisu, przestępstwo to ma charakter materialny (skutkowy) zatem warunkiem jego dokonania jest doprowadzenie do udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela. Czynność sprawcza dłużnika może polegać na usuwaniu (zmiana położenia przestrzennego składników majątku ruchomego, wynikająca podjętego przez dłużnika działania), ukrywaniu (tj. czynieniu niedostępnym dla wierzyciela), zbywaniu (sprzedaży lub innym rozporządzeniu), darowaniu (tj. nieodpłatnym oddaniu), niszczeniu, uszkadzaniu, albo na rzeczywistym lub pozornym obciążaniu składników swojego majątku (poprzez obciążenie hipoteką, zawarcie pozornej umowy pożyczki).
Należy mieć na uwadze, że dla uznania, że doszło do przestępstwa opisanego w art. 300 § 1 k.k. stwierdzenia wymaga, że w czasie dokonywania rozporządzenia swoim mieniem, dłużnik był w stanie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości. Nie będzie stanowiło przestępstwa rozporządzenie przez dłużnika majątkiem w chwili, gdy nie był on niewypłacalny lub gdy nie groziła mu niewypłacalność. Dla udowodnienia tych okoliczności niezbędna będzie analiza sytuacji finansowej przedsiębiorstwa.
Ustawodawca przewidział również penalizację podejmowanych przed dłużnika czynności zmierzających do udaremnienia zaspokojenia swojego wierzyciela w momencie wydania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego.
Zgodnie z treścią art. 300 § 2 k.k. – kto, w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, bądź usuwa znaki zajęcia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Popełnienie wskazanego przestępstwa wiąże się z czynnościami mającymi na celu ograniczenie lub uszczuplenie zaspokojenia roszczeń wierzyciela, przy czym działanie sprawcy musi jednocześnie pozostawać w związku z prowadzonym postępowaniem egzekucyjnym, zabezpieczającym lub w związku z możliwością wszczęcia tego rodzaju postępowania. Z cytowanego przepisu wynika bowiem, że celem sprawcy jest również udaremnienie wykonania orzeczenia sądu lub innego organu.
Przestępstwo z art. 300 § 2 k.k. popełnia również dłużnik, którego mienie zostało już zajęte w drodze egzekucji lub jest takim zajęciem zagrożone, w tym także poprzez usuwanie znaków zajęcia.
Zarówno w przypadku czynu zabronionego opisanego w § 1 jak i w § 2 art. 300 k.k. stanowi ono przestępstwo umyślne, a w przypadku działania wbrew orzeczeniu sądu, ustalenia wymaga również bezpośredni, kierunkowy zamiar sprawcy – jakim jest chęć udaremnienia wykonania orzeczenia sądu, które uprawnia lub będzie uprawniać do zaspokojenia wierzyciela. Zatem, należy wskazać, iż analiza powyższych przepisów prowadzi do wniosku, że zbycie w postaci darowizny, sprzedaży czy też np. poprzez zawarcie umowy o podział majątku wspólnego, składników majątku należących do dłużnika (chociażby znajdujących się we współwłasności), w sytuacji, gdy dłużnikowi groziła niewypłacalność lub też prowadzone było przeciwko niemu postępowanie egzekucyjne, może stanowić przestępstwo opisane w art. 300 § 1 lub § 2 k.k.
Nie każde zbycie majątku dłużnika musi jednak prowadzić do popełnienia czynu zabronionego i świadczy o przestępczym zamiarze. Należy mieć bowiem na uwadze, że zbycie majątku, które w rezultacie prowadzi do przysporzenia po stronie dłużnika środków umożliwiających mu zaspokojenie wierzycieli, nie będzie stanowiło przestępstwa, wobec niespełnienia się przesłanek koniecznych do przypisania dłużnikowi odpowiedzialności karnej.